Inaugurele rede Gerda van Dijk
Op woensdag 21 maart 2018 heeft professor dr. ir. Gerda van Dijk haar oratie ‘Game of Thrones, regels en bedoelingen’ gehouden, als hoogleraar Publiek Leiderschap aan de Vrije Universiteit Amsterdam. In haar rede beschrijft zij, met gebruikmaking van voorbeelden uit de Amerikaanse tv serie Game of Thrones, de haast onmogelijke dynamiek van regels en bedoelingen waarin publieke leiders zijn terechtgekomen.
Reflex en reflectie
De kern van haar betoog is dat publieke leiders onderscheid moeten kunnen maken tussen reflex en reflectie. Met reflex wordt gewezen op het verstikkende systeem van regels en procedures waarin publieke leiders zijn verwikkelend. Vanwege hun emoties en angsten, maar ook door het groot risico om aan de schandpaal genageld te worden, oefent dit systeem een aantrekkingskracht uit op leiders, waardoor zij zonder hiervan bewust te zijn meedeinen met dit systeem. Zij zijn daardoor verworden tot publieke managers, terwijl onze maatschappij juist publieke leiders nodig heeft. Door reflectie ontstaat bewustwording over de effecten van deze aantrekkingskracht. Door reflectie gaat het niet over ‘inkopen’ of ‘verkopen’ van zorg, maar over ‘zorg organiseren’. Innovatie is dan niet een opdracht maar is het creëren van ruimte zodat er innovatieve praktijken kunnen ontstaan, aldus Van Dijk.[1]
Boardroom dilemma’s
Het lezen van de oratie van Van Dijk geeft me energie. Het inspireert. Op een kernachtige wijze wordt het complexe spanningsveld waarin publieke leiders zich bevinden weergegeven. Niet alleen binnen de zorgsector, maar ook binnen onderwijs, woningbouw en gemeenten. Tegelijkertijd merk ik bij het lezen de vraag bij me ontstaan: ‘reflectie okay, maar hoe ga je dan om met die regel om reflex te voorkomen?’.
Ik heb vaak boardroom dilemma’s meegemaakt waar je de voorzitter zag worstelen. Ná de inspirerende ‘cultuurvergadering’ waarbij de meest wenselijke stijl van leiderschap voor de organisatie centraal stond, volgde het overleg over de jaarlijkse management letter van de externe accountant waarin stond welke risicomaatregelen genomen moesten worden. Ik zag menige voorzitters worstelen met het balanceren van complexe belangentegenstellingen. Ze konden het bestaan van het systeem niet ontkennen. Logisch ook, want het systeem is er.
Feed the monster
Om Van Dijk’s voorbeeld van de Game of Thrones te gebruiken, het systeem is een monster. En om het systeem koest te houden: feed the monster. Hiermee bedoel ik, ga tactisch met het systeem om. Gebruik de tactiek van de judoworp, waarbij je het gewicht van de tegenstander tegen hem gebruik. Zo heb ik in gesprekken met wettelijke toezichthouders of accountants ervaren dat zij vanuit hun professie ook niet exact weten welke controle of risicomaatregelen optimaal werken. Ook zij hebben geen voorstel hoe een organisatie concreet kan aantonen dat aan alle regels is voldaan. Dit is juist hun dilemma. Feed the monster door constructief met hen hierover in gesprek te gaan en samen transparant naar een optimum te streven.
In dit verband is van belang te realiseren dat we de mogelijkheid van regels om onze economie en sociale processen te sturen sterk overschatten. Dat regels belangrijk zijn voor economische processen houdt nog niet in dat de economie, laat staan de samenleving, zich door regels laat sturen.[2] Ik heb dit al eens eerder omschreven als ‘de beperkte macht van de regel’.[3] Bij de voorbereiding van regels bestaat er een tendens om meer te weten te komen over de mogelijke effecten daarvan. Wat daarbij opvalt is dat vooral gekeken wordt naar de effectiviteit van wetgeving. Maar er is minder gekeken naar wat het meest effectieve instrument is om de beoogde beleidsverandering te doen realiseren, waarvan wetgeving een van de instrumenten kan zijn. Ook is gebleken dat het realiseren van veranderingen die gepaard gaan met concrete feitelijke handelingen of instructies, oftewel die nauwelijks een gedragswijziging vereisen van burgers, eerder door wetgeving wordt bereikt dan het realiseren van een wijziging van gedrag.[4] Hoewel duidelijk is dat wetgeving grote betekenis heeft, moet de mate waarin wetgeving leidt tot gedragsverandering niet worden overschat.
Regels en procedures zijn geen goede instrumenten om gewenste veranderingen te realiseren. Door hierover met ‘de systeembeheerders’ in gesprek te gaan wordt het monster kleiner. Publieke leiders vervullen hierin een belangrijke rol. Leiders die hierover in gesprek durven te gaan dragen bij aan het terugdringen van het systeem en het verminderen van de administratieve last van overbodige regels
Henry Goverde
_____________________
[1]. Prof. dr. ir. G. van Dijk, Game of Thrones: regels en bedoelingen’, Vrije Universiteit Amsterdam, 2018, blz. 14.
[2]. W.J.M. Voermans, Meten is weten: de meerwaarde van wetgeving in Merkbaar minder regeldruk, Den Haag, Actal 2013, blz. 110.
[3]. M.F.M. van den Berg, H.F.L. Goverde en C.W.M. Vergouwen, De beperkte macht van de regel, Maandblad Vermogensrecht, 2016, nr. 11.
[4]. C.M. Klein Haarhuis & E. Niemeijer, Wet en werkelijkheid: bevindingen uit evaluaties van wetten, Den Haag: Ministerie van Justitie, WODC/Boom Juridische uitgevers 2008.